مجتهد مراغی احیاگر مسجد شیخ بابا
مسجد شیخ بابا دومین مسجد کهن و باستانی مراغه می باشد که به نیمه قرن نهم تعلق دارد. فتح اللّه بن خلیل اللّه تابانی که خود از دوستداران سلسله عرفانی ذهبیه بود به جهت عشق و علاقهای که به حضرت شیخ بابامراغی ، از عرفای برجسته ی قرن هشتم و شاگرد شیخ زاهد گیلانی ( متوفی 705 هجری ) داشت ، در سال 846 هجری مسجدی زیبا در مرکز شهر بدین نام بنا نهاد .
در نیمه ی دوم سده ی سیزدهم هجری حکیم دانشور و فیلسوف نامور مولانا حسن مراغی مشهور به مجتهد مراغی از فلاسفه و عرفای صاحبذوق آذربایجان ، مسجدی در کنار مسجد شیخ بابا بنا نهاد که به نام او یعنی مسجد آقاحسن معروف شد. همچنین مدرسهای کوچک در کنار مسجد برپا نمود که به جهت شهرت بیشتر مسجد شیخ بابا ، به مدرسه شیخ بابا معروف گشت.
حکیم مولی حسنبن عبدالرحیم مراغی ،
متکلم ، عارف و فقیه ، از مفاخر آذربایجان در سده ی سیزدهم هجری (1300 ق )
به شمار میرود . ایشان در خانوادهای اهل علم دیده به جهان گشود. والدش
عبدالرحیم مراغی ، شیخ الاسلام مراغه بوده است . مرحوم آغابزرگ درطبقات
مینویسد: « الشیخ عبدالرحیم شیخ الاسلام من اعاظم العلماء فی عصره ، کان
شیخ الاسلام فی مراغه و کانت له فیها مکانة سامیة و مرجعیة کبیرة توفی
حدود سنة 1260ق . » [1]
از تألیفات این فقیه فرزانه ، سه مورد را اطلاع داریم: رساله ی جهادیه (
عربی ) ، رسالة الجهادیه المسماة بالمحمدیة ، حاشیه بر حاشیه ملّاعبدالله
یزدی.[2]
حسنبن عبدالرحیم ، تحصیلات مقدماتی را نزد پدر و سایر علمای مراغه
فراگرفت و برای تکمیل تحصیلات خویش عازم تهران و سپس نجف اشرف گردید. پس از
طی دوره های فقه ، اصول و حکمت به زادگاهش برگشت و به تألیف و تدریس
پرداخت. متأسفانه منابع موجود اطلاعی در رابطه با اساتید و نحوه ی تحصیل وی
ارائه ندادهاند . آقای طیار مراغهای در این رابطه مینویسد:
از یکی
از علمای مراغه ، که خاطرات زیادی از دانشمندان شهر در سینه داشت ، شنیدم
که وی معاصر و دوست آیتالله سیدمحمدحسن شیرازی ، رهبر نهضت تنباکو بود.
چنانکه مرحوم مجدد شیرازی ، در دیداری که با وی داشت ، ضمن اظهار تأسف
از دوری حکیم مراغهای از حوزه ی نجف فرموده بود: آقا میرزا حسن
تحتالشعاع دیگران قرار گرفت و حقش ضایع گردید.[3]
مجتهد مراغی از معاصران شیخ احمد احسائی و سیدکاظم رشتی بود و در ردّ آراء و نظرات آنان ، سه رساله نگاشت.
مجتهد مراغی آثار گرانبها و صدقات جاریه ی پربهایی از خود بر جای گذارد:
1. احیاء مسجد شیخ بابا؛ مطابق وصیتش در شبستان همین مسجد مدفون گردیده است .
2. بناء مدرسه ی علمیه ی آقاحسن، وی حوزه ی درسی خود را که اغلب در زمینه
ی علوم عقلی بود در آن مدرسه برقرار ساخت و سالیان مدید به تدریس فلسفه ،
عرفان ، کلام و فقه پرداخت و شاگردان بسیاری پرورش داد. در حال حاضر اثری
از آن مدرسه باقی نمانده و برجای آن مرکز فرهنگی برپا شده است.
3. دو فرزند اهل علم ، میرزا علی آقا
صاحب کرامات باهرات ، و میرزا احمدآقا ( ت 1284 ق ) این تعدادی از رسایل
پدر را در سال 1319 ق ، در ضمن مجموعهای با عنوان کشف سریرة الاسلام
منتشر نمود.
4. تألیفات علمی: حکیم مولی حسن دانشمندی پرکار و
کثیرالتألیف بود و نوشته های بسیاری در فلسفه و عرفان از خود برجای گزارده
است . آثار به جایمانده از ایشان را میتوان به دو دسته تقسیم نمود: بخش
نسخههای خطی، و بخش دیگر ، که به صورت چاپ سنگی مطبوع شده است.
الف) نسخههای خطی
1.الامر و المشیئة؛ 2. تحقیق حقیقة؛ 3. تحقیق در نوع انسان؛ 4. تفسیر سورة الفاتحة؛
5. التوحید؛ 6. جزاء الاعمال؛ 7. حب علی اصل الجنة؛ 8. حشر و نشر (سؤال و جواب)؛
9. حقیقة التکلیف؛ 10. حقیقة الروح؛ 11. خلاصة الحقائق و زبدة الدقائق؛
12. الردّ علی الشیخیه (تصحیح شده ی طیار مراغهای ) ؛ 13. رسائل؛ 14. رفع
القلم فی بعض الاعیاد؛
15. سبب تسمیة الائمة به ام الکتاب؛ 16. سر
الخلقة و کشف ستر الخلیقة؛ 17. سر الخلقة (مختصر ) ؛ 18. سرالقدر؛ 19. شرح
حدیث حقیقت ؛ 20. شرح حقیقة العقول؛
21. شرح رفع القلم فی بعض
الاعیاد؛ 22. عرش القواعى و الاصول؛ 23. العقل؛ 24. علم الله تعالی؛ 25.
فائدة جدیدة = الجبر و التفویض؛ 26. فلسفة الاختلاف؛ 27. الفوائد الشریفة و
القواعد المنیفة؛ 28. فوائد فلسفیة؛ 29. قضا و قدر؛ 30. ماهیة الاجسام و
الاجساد؛
31. مدارک الغرایب فی مسالک العواقب و مشاهد العجایب فی
مناهج المناقب فی احوال الموت و ما بعده من عالم ؛ 32. مراتب صلاة؛ 33.
مراتب النفس و البرزخ و المعاد و المحشر ما بلغ من المعصومین الروح و
درجات القلب و العقل؛ 34. مسالک الطریقة و مدارک الحقیقة؛ 35. مشکاة
الحکمة و مصباح العرفان= مشکوة الحکمة و مصباح البیان فی معرفة الحجة
الناطق فی کل زمان؛ 36. المعراج؛ 37. منهاج البصیرة و الیقین و مصباح
المعرفة فیالدین؛ 38. میزان العقول و الالباب؛ 39. نقطة المعارف و العلوم
و حقیقة المشاعر و الفهوم.[4]
ب) مجموعه مطبوع چاپ سنگی
1)) کشف سریرةالاسلام بنوربصیرةالایمان؛ 2) بیان نقطةالتوحیدوبیان خطةالتفرید؛
3) میزان المعارف والعلوم و مقباس
المدارک و الفهوم؛ 4) مطالع المعارف ومنهاج المکاشف؛ 5) مدارک الحق و
التحقیق و مسالک الصدق والتصدیق؛ 6) رسالةالذهبیه؛7) نقطةالمعارف و العلوم
وحقیقةالمشاعروالفهوم؛ 8) مسلک اهل الولاو العنایةفی الطریقة و مشرب ذوی
الحسنی و الهدایةفی المعرفة؛ 9) محاسن الاحوال و میامن الخصال؛ 10)
سرالخلیقة و سریرةالحقیقة؛ 11) سریرةالحقیقة و حقیقةالسریرة؛ 12) کشف سرلم
یطلع علیه الامن خصه الله به؛ 13) معرفةالامام(ع)کمایستحق ان یتعقده
الانام؛14) کشف التوحید بالعیان لاهل البصیرة و العرفان؛ 15) بیان اختصاص
الاختیار لِلّه الغنی القدیم والاضطرار لِلحادث الفقیر العدیم؛ 16) نکات
لاهل العلم و هدایا لاهل الفهم؛
17) الکافی من البیان فی الغیب و
العیان؛ 18) ازاحة وهم وانارة فهم؛ 19) اشارة غیبیه و درایة بلاکیفیة ؛ 20)
جواب کافی و بیان شافی لمن سبقت له الحسنی.
حکیم مولی حسن مراغی در 12 جمادیالاول 1300 هجری بدرود حیات گفت و در شبستان مسجد شیخ بابا به خاک سپرده شد. با وفات وی چراغ فروزان مدرسهاش نیز در طلیعه سده چهاردهم هجری به خاموشی گرایید.
[1] - محمد حسن آقا بزرگ تهرانی ، الذریعه ، ج 11 ، ص 725 /
[2] - محمود طیار مراغی ، میراث اسلامی ایران ، ج 6 ، ص 654 .
[3] - همان
[4] - درایتی ، مصطفی ، فهرست واره دست نوشته های ایران ( دنا ) ، ج 11 ، ص 1173 و 1175 .