فقه و زندگی (2)
دانش فقه به مانند بسیاری از علوم و فنون دیگر از شاخه های متعددی برخوردار می باشد . یکی از مهم ترین شاخه های دانش فقه ، دانشی به نام « اصول فقه » است که از گستره بسیار زیادی برخوردار بوده که بسیاری آن را دانشی مستقل می دانند و برخی دیگر نیز آن را مقدمه ورود به دانش فقه می شمارند .
آری ، دانش اصول فقه هم علمی مستقل است اما مجزا از فقه نیست و از سویی پایه و اساس فقه نیز هست زیرا در واقع علم اصول فقه که شاید به نوعی بتوان آن را فن اصول فقه نیز نامید ، ابزارهای کشف و رسیدن به احکام است . مرحوم ملا محمد کاظم آخوند خراسانی در کتاب کفایه الاصول خود اصول فقه را چنین تعریف می کند : « اصول فقه ، صناعتی است که به وسیله آن قواعدی شناخته می شود که ممکن است در راه استنباط احکام قرار گیرند ، یا در مقام عمل کردن ، سرانجام به آن ها تمسک شود . »
این تعریف یکی از جامع ترین تعاریف اصول فقه است و بحث درباره دانش اصول فقه مجال بسیار بیشتری می طلبد . از سویی برای عموم مردم که مقاله حاضر را مطالعه می کنند باید بدانند که دانش اصول فقه بیشتر برای آنان که قصد جستجو و کنکاش در علم فقه را دارند نیاز است و بیشتر مطالب آن برای عموم مردم کمی ثقیل است ، علی ای حال در صورت نیاز در مباحث آینده به آن ها اشاره خواهیم کرد .
بعد از عبور از دانش اصول فقه و پس از آن که احکام عملی استخراج شد ، این احکام عملی باید در مجموعه هایی دسته بندی شوند تا نیازهای مردم را به طور مشخص در یک مجموعه مشخص کنند . در واقع نویسندگان کتاب های احکام هر یک از مباحث مورد نیاز مردم را در باب ها و بخش های خاصی مطرح کرده اند و کتاب های خود را به زیر مجموعه های مختلف تقسیم کرده اند . یکی از مهم ترین باب ها و زیر مجموعه ها که در ابتدای کتاب های فقهی آمده باب نماز یا کتاب الصلوه است . البته پیش از آن مباحث مربوط به طهارت نیز وجود دارد . بعد از طهارت و نماز ، زکات ، خمس و ... قرار می گیرند .
یکی از مشهورترین کتاب های فقهی در باب احکام عملی کتاب المعه الدمشقیه نوشته ابو عبداله محمد بن مکی عاملی معروف به شهید اول است که از مهم ترین منابع تدریس فقه در حوزه ها و دانشگاه ها می باشد . این کتاب مباحث خود را در 53 زیر شاخه مطرح کرده است .
این باب ها شامل طهارت ، نماز ، زکات ، خمس ، روزه ، حج ، جهاد ، کفارات ، نذر ، قضا ، شهادات ، وقف ، عطیه ، تجارت ، دین ، رهن ، حجر ، ضمان ، حواله ، کفالت ، صلح ، شرکت ، مضاربه ، ودیعه ، عاریه ، مزارعه ، مساقات ، اجاره ، وکالت ، شفعه ، سبق ، رمایه ، جعاله ، وصیت ، نکاح ، طلاق ، خلع ، مبارات ، ظهار ، ایلاء ، لعان ، اقرار ، غصب ، لقطه ، احیاء موات ، صید ، ذبح ، خوردنی ها و آشامیدنی ها ( الاطمعه و الاشربه ) ، ارث ( میراث) ، حدود ، قصاص و دیات می باشد .
کتاب های رساله های عملیه نیز که برای استفاده مقلدین توسط مراجع تقلید و مجتهدان به نگارش در می آیند اغلب به این ترتیب سامان یافته اند . البته برخی موضوعات و مسائل جدید نیز تحت عنوان « مسائل مستحدثه » یعنی مسائلی که به تازگی حادث شده اند مطرح می باشند که در کتاب های فقه قدیم بحث های مستقلی درباره ی آن ها وجود ندارد ولی در کتاب های سال های اخیر مطالب بسیاری در این زمینه مطرح می باشد که در آینده درباره آن ها صحبت خواهیم کرد .
به این ترتیب باید دانش فقه را در حالت کلی به دو دسته تقسیم کنیم : فن حصول به احکام و علم تبین احکام که اولی با عنوان اصول فقه شناخته می شود و دومی نیز با همان عنوان فقه یا « فقه الاحکام » شناخته می شود .
دانش فقه الاحکام همان گونه که مشاهده شد در بیش از 50 زیر شاخه تفسیم شده است . برخی این احکام را به دو دسته کلی تقسیم می کنند : دسته نخست احکامی که در آن ها قصد قربت نیاز است و احکامی که در آن ها قصد قربت نیاز نیست . مقصود از قصد قربت هم شرط بودن رضای پروردگار است یعنی برخی احکام برای رسیدن به رضای خدا انجام می گیرند و اگر رضای خداوند در آن نباشد مورد قبول نیست و در برخی احکام رضای خداوند شرط نیست یعنی اگر کسی آن را بدون قصد رضایت هم انجام دهد اگر با شرایط درست انجام شود صحیح خواهد بود . برخی دیگر احکام عملی را به سه دسته می کنند : 1- فقه العبادات 2- فقه المعاملات و 3- فقه جزائیات و به این ترتیب احکامی مانند نماز و روزه و حج و زکات و خمس را در قالب فقه العبادات ، و احکامی مانند قضا و شهادات و تجارت و رهن و ... را در قالب فقه معاملات و احکامی چون حدود و قصاص و دیات را در قالب فقه جزائیات مطرح می کنند .
علاوه بر این تقسیم بندی ها ، دسته بندی های دیگری نیز وجود دارند که هدف از این دسته بندی ها شناخت ماهیت کلی احکام است که انشاا... در آینده درباره آن ها بحث خواهد شد .
